20.08.2009 r.

Pomoc społeczna jest elementem polityki społecznej - metodą, narzędziem zaspakajania potrzeb jednostek, rodzin, grup społecznych - która jeśli ma dobrze funkcjonować - musi mieć założenia programowe i kształt organizacyjny przystający do realiów życia społecznego, do typów i zasięgu problemów społecznych, a także stanu świadomości potencjonalnych odbiorców oferowanych przez nią form pomocy. Natomiast praca socjalna jest - mówiąc najkrócej - podtrzymywaniem lub modyfikowaniem życia społecznego. Socjologia pomocy społecznej zajmuje się przede wszystkim zrozumieniem zachodzących w ramach pomocy społecznej i pracy socjalnej relacji w kategoriach stosunków społecznych np. interakcji między podopiecznymi a pracownikami ośrodków pomocy społecznej, badaniem procesów zmian społecznych , analizą problemów społecznych.

W okresie trwającej od 1989 roku transformacji systemowej w Polsce wszystkie wymienione powyżej czynniki ulegały i nadal ulegają istotnym przemianom. W tej sytuacji nie dziwi specjalnie fakt, iż w ciągu kilkunastu lat istnienia III Rzeczypospolitej dokonywano zmian regulacji prawnych, stanowiących podstawę funkcjonowania całego systemu pomocy społecznej. Uchwalona w 1999 roku Ustawa o pomocy społecznej - po wielokrotnych nowelizacjach - w 2004 roku została zastąpiona nowym aktem prawnym tej rangi , na mocy którego wprowadzono szereg nowych rozwiązań w systemie pomocy społecznej. Nie zmieniły się jednak podstawowe pryncypia funkcjonowania tego systemu, tak w sferze założeń programowych, jak i rozwiązań organizacyjnych. Utrzymany został przede wszystkim dotychczasowy status ośrodków pomocy społecznej jako podstawowego ogniwa systemu pomocowego w poszczególnych gminach. Ta ciągłość obecności ośrodków pomocy społecznej w strukturze organizacyjnej systemu pomocy społecznej - przy stale dokonującej się zmianie konstelacji problemów społecznych, poziomu ich natężenia ( np. bezrobocie, patologia społeczna, wykluczenie społeczne), a także występujących przeobrażeniach w sferze świadomościowej, szczególnie w odniesieniu do opiekuńczej roli państwa i jego różnorodnych agend - sprawia, że ich działalność winna być przedmiotem systematycznych badań. Cel tych badań może być różnie definiowany. Wydaje się jednak , że ze względu na zasadnicze ukierunkowanie całego systemu pomocy społecznej, jakim jest umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać przy wykorzystaniu własnych uprawnień, zasobów i możliwości, najważniejsze znaczenie mają takie badania, które dają podstawę do stwierdzenia, jak jest odbierana działalność ośrodków pomocy społecznej przez tych , których mają one wspierać, tzn. przez ich klientów. Miarą bowiem zadowolenia podopiecznych z usług świadczonych przez ośrodki pomocy społecznej jest nie tylko zasadnicza akceptacja podejmowanych w ich sprawach decyzji, stanowiących podstawę przyznawania różnych form pomocy, lecz również akceptacja osób, które odgrywają podstawową rolę w procesie udzielania pomocy, tj. pracowników socjalnych.

Rozpatrując pracę socjalną w jej trzech podstawowych aspektach: diagnostycznym w celu identyfikacji i rozwiązywania problemów, zarządzania zasobami, oraz edukacyjnym, ważne wydaje się być jakie cechy osobowościowe i profesjonalne przejawia pracownik socjalny w swojej pracy zawodowej i jakie ewentualnie powinien przejawiać.

Konsultacje - diagnozę pracownik socjalny prowadzi celem wyzwolenia u klienta zdolności do rozwiązywania swoich problemów, wspomagania powstawania grup samopomocowych itp.., badanie potrzeb społeczności lokalnej i planowania sposobów ich zaspakajania. Zarządzanie zasobami polega na integrowaniu i koordynowaniu tych zasobów, a więc osobistych klienta, ludzkich i materialnych zarówno organizacji i instytucji państwowych i prywatnych. Tak więc, spajanie zasobów osobistych klienta z zasobami zewnętrznymi to główne zadanie pracownika socjalnego w celu wzbogacenia jego możliwości do rozwiązywania problemów. Edukacja klienta to zwiększenie jego umiejętności i kompetencji w budowaniu prawidłowych relacji społecznych. Tak więc, realizacja podstawowych celów pomocy społecznej tj. przezwyciężanie trudnej sytuacji życiowej osób i rodzin, powrót do samodzielnego funkcjonowania, reintegracja ze środowiskiem wymaga od pracowników socjalnych szczególnych cech, ponieważ zawód pracownika socjalnego jest zawodem specyficznym. Do jego wykonywania nie wystarcza bowiem wyuczona wiedza zawodowa np. z prawa, socjologii, psychologii, pedagogiki. Pożądane są wrodzone zdolności oraz odpowiednia postawa etyczna. Istotą tego zawodu jest niesienie pomocy ludziom potrzebującym wsparcia, zarówno materialnego jak i psychicznego. Stąd też pracowników socjalnych powinna cechować przede wszystkim; otwartość na ludzi i ich problemy, umiejętność empatii, życzliwość, cierpliwość, opiekuńczość, jednocześnie zachowując bezstronność i bezinteresowność. Bardzo ważnymi cechami są również: łatwość nawiązywania kontaktów, umiejętność postępowania z ludżmi, zdolność przekonywania i nakłaniania do zmiany postaw, zachowań, zmiany stylu życia.

Praca socjalna - jak już wspomniano powyżej - wiąże się z problemami natury etycznej. Etyka zawodowa jest ściśle związana z rolami społecznymi w tym oczywiście rolą zawodową, wyznaczoną przez system wartości, realizowane cele, strukturę organizacyjną miejsca pracy, normy rozumiane tutaj jako każdy sankcjonowany sposób zachowania ( system kar i nagród) oraz sieć stosunków interpersonalnych, której szczególną odmianą może być struktura socjometryczna w sensie atrakcyjności interpersonalnej członków zespołu pracowniczego. Etykę zawodową można zdefiniować w kategoriach normatywnych, jako zespół określonych norm, wartości, zasad, które służą prawidłowej realizacji ról społecznych w tym zawodowej z racji zajmowanej określonej pozycji w strukturze społecznej grupy pracowniczej. Normy etyczne jako element etyki zawodowej mają szczególny charakter w pracy socjalnej ze względu na jej specyfikę. Dylematem etycznym, bowiem już jest to , kto i na jakiej podstawie ma dokonać ustaleń co jest , a co nie jest etyczne w danym zawodzie, a tym bardziej w zawodzie pracownika socjalnego, co może rodzić nowe dylematy etyczne.

Dylematem etycznym może być pytanie o granice interwencji socjalnej , gdzie są granice odpowiedzialności pracownika socjalnego, jak się ma prawo jednostki do wolności do granic interwencji socjalnej, jak pomagać matkom mającym małe dzieci a których sytuacja życiowa nie została przewidziana przez ustawodawcę itp - innymi słowy kiedy kierować się głosem "serca" a kiedy dostosowywać swoje działania do niejednokrotnie zawiłych, skomplikowanych, często zmieniających się procedur i przepisów prawa lub w ogóle nie uwzględniającyh wiele sytuacji życiowych podopiecznych ośrodków pomocy społecznej. W Miejsko-Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Koniecpolu ,pracuje oprócz kierownika tej placówki sześciu pracowników socjalnych , przy czym na jednego pracownika socjalnego przypada około 1500 klientów. Opiekunka środowiskowa obejmuje swoim działaniem 1200 rodzin.

Cechą realizacji form pomocy społecznej w Koniecpolu jest brak anonimowości tak charakterystyczny dla małych społeczności lokalnych. Ma to dobre i złe strony jak zauważa kierownik tej placówki, dobre "bo pracownicy socjalni wiedzą praktycznie wszystko o klientach, złe ponieważ często wiąże się to z dylematami natury etycznej". Dominującym problemem w zakresie pomocy społecznej jest bezrobocie, które implikuje następny - mianowicie roszczeniowość w pozyskiwaniu zasiłku, tak jak już napisano przy innej okazji, można mówić o wyuczonym " bezrobociu" lub o bezrobociu "na żądanie, klienci wolą brać niż dawać coś z siebie" chociażby w ramach projektów socjalnych czy kontraktów socjalnych, które zakładają aktywne uczestnictwo klienta w ramach pisemnej umowy, określającej uprawnienia i zobowiązania stron umowy tj. pracownika socjalnego i klienta. Celem takiej umowy jest określenie sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny z uwzględnieniem możliwości wykorzystania zasobów środowiska lokalnego, a więc zakłada aktywny udział klienta. Takie formy pomocy społecznej bardzo trudno jest wypracować w Koniecpolu , mimo starań podejmowanych przez Miejsko - Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Ten brak aktywności ze strony klienta implikuje zjawisko biedy, która, jak wykazują badania socjologiczne nie tylko w Koniecpolu , nie tyle leży w przestrzeni niskich dochodów, ale w przestrzeni zdolności do funkcjonowania, a posiadane lub dostępne środki są o tyle ważne, iż to one generują ową zdolność. Z tego punktu widzenia należy oceniać zasoby ( dochód), mianowicie czy są wystarczające, by umożliwić funkcjonowanie. Najczęstszymi faktycznymi formami pomocy społecznej realizowanymi w Koniecpolu są: usługi opiekuńcze dla ludzi starszych, często samotnych "których dzieci robią karierę w dużych miastach lub przebywają za granicą", rozpatrywanie wniosków o przyznanie miejsca w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, kierowanie do Domu Pomocy Społecznej w Lelowie. W dalszej kolejności występują zasiłki stałe, które od kilku lat utrzymują się na stałym poziomie w ilości 32-34, zasiłki okresowe z których korzysta około 70 rodzin, beneficjentami zasiłków są osoby dotknięte ciężką trwałą chorobą, ubóstwem. Około 300 rodzin w ciągu roku korzysta z zasiłków celowych .Prowadzone jest również poradnictwo w zakresie rozwodów, przemocy w rodzinie, przyznawanie zasiłków na dzieci, organizowane są prace społeczno- użyteczne. Są rodziny w których pomoc społeczna sprowadza się jedynie do interwencji z racji przemocy. Pracowników socjalnych w opiniach w Koniecpolu cechują: znajomość środowiska, umiejętność nawiązywania kontaktów podopiecznym, wzbudzania zaufania , umiejętność prowadzenia rozmowy z klientami która jest równocześnie formą terapii, możliwości wypowiedzenia się na nurtujące problemy . Wskaźnikiem efektywności pracy socjalnej w Koniecpolu może być zmniejszenie zjawiska przemocy w rodzinach a nawet uratowanie w jednym przypadku życia. Według pracowników koniecpolskiego ośrodka na sukces trzeba bardzo długo czekać, jest to zrozumiałe jeśli brać pod uwagę specyfikę pracy socjalnej. O szczególnej specyfice tej pracy świadczy wypowiedż," po sześciu latach można mieć dość, człowiek czuje się wypalony". Oczekiwanymi formami pomocy społecznej wśród podopiecznych są: zasiłki pieniężne, wzrost zapotrzebowania na zasiłki celowe, specjalistyczne np. uczestnictwo w turnusie rehabilitacyjnym po różnego rodzaju przeszczepach np.nerki, wątroby. Specyfika pracy socjalnej znajduje również odzwierciedlenie w dylematach etycznych o których wspominali pracownicy ośrodka pomocy społecznej badanej gminy Koniecpol , a do nich zaliczali: granice ingerencji w "cudze życie", kiedy przyznać zasiłek - przepisy nie zawsze uwzględniają wszystkie sytuacje życiowe-,kiedy zgłosić dany przypadek na policję i do prokuratury , jak postąpić wobec osoby która ubliża pracownikowi socjalnemu w trakcie przyznawania zasiłku. Podkreślana jest dobra współpraca z kuratorami. Wielką uciążliwością jest skomplikowany , niejednolity, wciąż ulegający zmianom, często niedostosowany do rzeczywistości system aktów i przepisów prawnych oraz związane z tym rozbudowane procedury postępowania regulujące zasady przyznawania świadczeń socjalnych, a także rozbudowana do granic możliwości biurokracja i sprawozdawczość, która niejednokrotnie uniemożliwia realizację właściwej pracy socjalnej. Innymi utrudnieniami na które pracownicy socjalni zwracali uwagę jest wzrost nowych obowiązków np. prowadzenie różnego rodzaju programów - stypendia socjalne, skomplikowany i czasochłonny dojazd na szkolenia , lub ich brak, oraz niskie zarobki pracowników socjalnych Do czynników sprzyjających realizację obowiązków pytani pracownicy zaliczyli: bardzo dobre warunki lokalowe ośrodka pomocy społecznej, jego lokalizacja, dobre wyposażenie stanowisk pracy , odpowiednia ilość pracowników, dobrą współpracę z Radą Miasta w Koniecpolu, dobrą współpracę z Bankiem Zywności w Częstochowie w ramach programu dotyczącego pomocy żywnościowej. Do sprzyjających czynników realizacji bardziej efektywnej pomocy społecznej zaliczyć należy postulowanie powstania zakładu opiekuńczo - leczniczego na terenie gminy Koniecpol.

dr Andrzej Kowalczyk